ديل حقينده عمومي بيلگي
ديل انسانلار آراسيندا انسيت واسيطه سيدير. انسانلار محض ديل واسيطه سيله بير ـ بيرلري ايله انسيتده اولور، اؤز فيكر ، ايستك و آرزولاريني، احساس، دويغو و هيجانلاريني بيلديره بيليرلر.
تفكرله بير باشا علاقه ده اولان ديل هم انسانين اطراف محيطيني اؤيرنمك و درك ائتمه آلتي دير، هم ده انسان جمعيتي نين الده ائتديگي نائليت لري ساخلاما و باشقالارينا داشيما واسيطه سيدير.
دئمك ديل بير واسيطه كيمي ايكي بعدلو حضوصيته ماليكدير. هم انسانلار آراسيندا علاقه و ارتباط واسيطه سيدير هم ده بو علاقه و ارتباطدان الده ائديلميش نتيجهلري تاريخي باخيمدان باشقالارينا چاتديرما واسيطه سيدير. بيرينجي حالدا ديل بير انسيت واسيطه سي كيمي رول اوينايير، ايكينجي حالدا سؤزلر، اشارهلر و جملهلر تركيبيندن و قورولوشوندان يارانميش بير كومپلئكسدن عبارتدير.
آيدنيديركي، هئچ بير ديلي سؤز و لغت اولمادان تصور ائتمك اولماز. ديل بير سيرا سؤزلردن، سؤز بيرلشمه لريندن و جمله قورولوشوندان ميدانا گلير. جملهلر آراسينداكي نظام ـ انتظامليق و سؤزلرين معين اؤلچو ايله نظاما دوزولمه سيندن عمله گلن معنا و فكير گؤستريركي، سؤزلر معين قايدا ـ قانونلارلا قورولدوغو زمان معنا يارادا بيلير . بو قايدالار قورولوش قايدالاري و علمي دئييمله دئسك ديل قايدالاري و يا گراماتيك قورولوش آدلانير.
بو قايدا ـ قانونلارين و گراماتيك قورولوشون خصوصيتلري حقينده عمومي ديلچيليك علمي مشغول اولور. بو ساحه ده عمومي ديلچي ليك علمينده مختلف نظريهلر موجود دور.
هر حالدا هر ديلين گراماتيك قورولوشو و قايدا قانونلاري همان ديلين داخلي خصوصيتلريندن آسيلي دير و انسانلار بونو علمي پروسئس شكلينده دئييل عنعنوي شكيلده آنادان اؤيره نيرلر و بوناگؤره هر شخص اؤز آنا ديليني بوتون اينجه ليكلري ايله بيلير و حتي تئوريك باخيميندان گراماتيك قورولو شونو بيلمسه بئله پراكتيكي اولاراق ديلين قايدا ـ قانونلاريني اؤز يئرينده ايشلهده بيلير. بونا عمومي دپلچي ليكده «ديل باجاريغي»( توانش زباني )«دئييلير.
دئمك آنا ديلي عنعنوي اولاراق اؤيرهنيلن و اكتسابي بير فونئمدير، باشقا ديللر ايسه علمي و گراماتيك قورولوشو آناليز ائديله رك اؤيرهنيلن بير فونئمدير. باشقا سؤزله، هر كس اؤز آناديليني طبيعي و ساده شكيلده ديلين گراماتيك قورولو شونا دقت يئتيرمه دن ياريم غريزي شكيلده اؤيره نير و باشقا ديل لري ايسه آنا ديلي ايله توتوشدوراراق، ساده سويهده اولسادا گراماتيك قورولوشونا دقت يئتيرمكله اؤيره نه بيلير.
بونو بديعي شكيلده بئله افاده ائده بيل هريك: هر كس اؤز آنا ديليني آناسينين دؤشوندن سود امديگي كيمي اودور و منيمسه يير. باشقا ديل لري ايسه معين اؤلچو و چرچيوه لرله قيدالانير. محض بوسببدن آنا ديلينده ابراز ائديلن اوبرازللر، جملهلر، افاده لر اولدوقجا طبيعي، بديعي، دويغولو و ديلين طبيعي آخاريندا نظره گلير و باشقا ديلده عمله گلن افاده لرده بير نوع صنعي ليك ، ساختاكارليق و قورولوق گؤرونور.
بونونلا آيدين اولوركي، ديل جمعيتله سيخ علاقهده دير و نه قدركي. جمعيت وار، خلق وار ديل ده قالير و ياشايير. هم ده عيني حالدا جمعيتين انكشاف و ايره لي له ييش تاريخي ايله علاقهده دير. يعني ديل جمعيتله بيرگه يارانير و بيرگه ياشايير. جمعيت آرادان گئتديكده ديل ده اؤلور. مثلاً آلبانلار، اورارتو، سومئرلر، فينيقي لرين جمعيتي و ديلي اؤلو جمعيت و اؤلو ديل سيراسينا داخيل اولموشدور. اونلارين آدي آنجاق تاريخده و افسانه وي حكايه لرده چكيلير. بوگون نه آلبان جمعيتي دورور و نه آلبان ديلينده دانيشيلير. دونيادا بير چوخ اؤلو و يا ياريم اؤلو (تات ديلي) ديللر وار.
باياق دئديگيميز كيمي ديل ده جمعيتين انكشافي ايله ياناشي هميشه ده ييشيله رك تكميلله شير. بو ده ييشمه لر بعضاً او درجه ده اولوركي، نتيجه ده لهجهلر و حتي يئني ديللر عمله گلير.