تبريز مكتبي

تبريز مكتبن بير باخش

يازي ديلي ـ شيفاهي ديل

 

يازي ديلي ـ شيفاهي ديل

انسيت واسيطه­سي كيمي اولان ديل ايكي شكيلده ايفاده اولونور 1. شيفاهي، 2. يازي.

شيفاهي دئييلديكده مقصد اوندان عبارتديركي، ايكي و بير نئچه شخصين آراسيندا يارانان انسيت عيني زماندا و مكاندا و آرالاريندا هئچ بير فاصله اولمادان و باشقا واسيطه رول اوينامادان باش وئرسين. باشقا سؤزله، شيفاهي ديل ايكي علاقه و ارتباط طرفي آراسيندا - بيري دانيشان ديگري ائشيدن آراسيندا بير باشا ارتباط يارادير. دانيشانين آغزيندا يارانان سس دالغا لاري بير باشا ائشيده­نين قولاغينا چاتير. بورادا ايكي شرط اولمالي دير. بيري زمان و ديگري مكان شرطي.

بيرينجي شرطه گؤره دانيشان و ائشيدن عيني زماندا و فاصله اورتادا اولمادان ارتباط ياراديرلار. يعني دانيشان بوگون دانيشيب و ائشيدن او بيري گون ائشيده بيلمز. بئله اولارسا، اوندا شيفاهي ديل خصوصيتيندن خارج اولور. ايكينجي شرطه گؤره دانيشانلا ائشيدن آراسيندا سس ائشيديله جك مقداريندان چوخ مسافه اولماماليدير.

بو ايكي شرطي گؤتورولدوكده و انسانلار آراسيندا ارتباط و علاقه باشقا واسيطه لرين رولو ايله زمان و مكانا اوستون گلديكده و انسانلار ايسته ديگي وقت و ايسته ديكلري مكاندا ديل علاقه سيني ياراتماغا امكان تاپديقدا يازي ديلي ميدانا گلير. انسانلار اساسا قلم و كاغيذ واسيطه سيله شيفاهي ديلي ثبت و ضبط ائديب ايسته ديكلري زماندا و مكاندا اونونلا علاقه و ارتباط يارادا بيليرلر.

بشر اوزون ايللردن سونرا يازي مقامينا چاتا بيلميشدير. انسان اوللر تصويرلر شكلينده اؤز تفكر و ايستكلريني داشلارا، قايالارا، آغاجلارا و تخته لره حك ائتمكله ابراز ائده بيليب بونا تصويرنگاري، شكيل يازيسي و پيكتوقرافي ده دئييلير. انسان بو مرحله­ ده مختلف مرحله لري كئچديكدن سونا چاتا بيليبدير. مثلاً مئشه ده آغاج بوداقلاريني سينديرماقلا، بير- بيرلرينه اشيالار گؤندرمكله، اوخ- دؤيوش علامتي كيمي، دوز ،چؤرك- دوستلوق نشانه­سي اولاراق، گول- محبت و  عشق- باريش و كوسوشمه علامتلري كيمي بير-بيرلري ديله علاقه ياراديرديلار.

بو جور ارتباط واسيطه سي انسانين گئنيش تفكريني ابراز ائتمگه قادر دئييلدي. اونا گؤره­كي هر بير تصوير و يا علامت بير جمله­نين يئرينده اوتوروردو. انسان جمله­ني ساده لشديردي و فيكريني و ايد ه ياسيني خيردا واحد لرله بيان ائتمگه باشلادي، و بونونلا كلمه­لر و كلمه­يازي مئيدانا گلدي.

انسانين گئنيش فيكريني افاده ائدن كلمه­لر ساي اعتباري ايله حديندن آرتيق اولابيلردي و واسيطه لر بير آزدا خيردالاشدي ، هئجالارا بؤلوندو و هر هئجا بير سؤزون و معنانين علامتي كيمي استفاده اولوندو و بئله ليكه هئجايازي و سيلابوقرافي مئيدانا گلدي.

هئجايازي نين دا اؤزونه گؤره چتينليكلري و محدوديت لري وار. بونون اساسيندا يوزلر حرف و يا واحد مئيدانا گليردي. بو نقصاني آرادان قالديرماق اوچون هئجالاري بؤلمك لازيم گليردي و نهايت هئجالار بؤلوندو و داها ساده واحدي- كلمه واحدي ياراندي و بونونلا «سس يازي»، آوانگاري و يا فونوقرافي مرحله­سي مئيدانا گلدي.

بو مرحله لري بير چوخ خلقلر كئچيب ، سومئرلردن باشلاياراق هندلر ، چينلر و توركلر اؤز ديل لريني يازي حالينا گتيرمك اوچون بو پروسئسي كئچميشلر.

بوگون يازي ديلي يوخاريدا دئييلن مرحله لري آشيب كامل لشمكله كاغذ اوستونده يازيلماسينا گليب چيخميشدير. بيزه بو امكاني اليفبا يارادير. دئمك اليفبا مسئله­سي چوخ مركب بير مسئله­دير. اليفبا پيكتوقرافي، ايديوقرافي، فونوقرافي مرحله­لريني آشاراق اؤز سوروسونو نظاما سالا بيلميشدير.

 



باشلانيش

ديل حقينده عمومي بيلگي

ديل انسانلار آراسيندا انسيت واسيطه سي­دير. انسانلار محض ديل واسيطه سيله بير ـ بيرلري ايله انسيتده اولور، اؤز فيكر ، ايستك و آرزولاريني، احساس، دويغو و هيجانلاريني بيلديره بيليرلر.

تفكرله بير باشا علاقه ده اولان ديل هم انسانين اطراف محيطيني اؤيرنمك و درك ائتمه آلتي دير، هم ده انسان جمعيتي نين الده ائتديگي نائليت لري ساخلاما و باشقالارينا داشيما واسيطه سيدير.

دئمك ديل بير واسيطه كيمي ايكي بعدلو حضوصيته ماليكدير. هم انسانلار آراسيندا علاقه و ارتباط واسيطه سيدير هم ده بو علاقه و ارتباطدان الده ائديلميش نتيجه­لري تاريخي باخيمدان باشقالارينا چاتديرما واسيطه سيدير. بيرينجي حالدا ديل بير انسيت واسيطه سي كيمي رول اوينايير، ايكينجي حالدا سؤزلر، اشاره­لر و جمله­لر تركيبيندن و قورولوشوندان يارانميش بير كومپلئكسدن عبارتدير.

آيدنيديركي، هئچ بير ديلي سؤز و لغت اولمادان تصور ائتمك اولماز. ديل بير سيرا سؤزلردن، سؤز بيرلشمه لريندن و جمله قورولوشوندان ميدانا گلير. جمله­لر آراسينداكي نظام ـ انتظامليق و سؤزلرين معين اؤلچو ايله نظاما دوزولمه سيندن عمله گلن معنا و فكير گؤستريركي، سؤزلر معين قايدا ـ قانونلارلا قورولدوغو زمان معنا يارادا بيلير . بو قايدالار قورولوش قايدالاري و علمي دئييمله دئسك ديل قايدالاري و يا گراماتيك قورولوش آدلانير.

بو قايدا ـ قانونلارين و گراماتيك قورولوشون خصوصيت­لري حقينده عمومي ديلچيليك علمي مشغول اولور. بو ساحه ده عمومي ديلچي ليك علمينده مختلف نظريه­لر موجود دور.

هر حالدا هر ديلين گراماتيك قورولوشو و قايدا قانونلاري همان ديلين داخلي خصوصيت­لريندن آسيلي دير و انسانلار بونو علمي پروسئس شكلينده دئييل عنعنوي شكيلده آنادان اؤيره نيرلر و بوناگؤره هر شخص اؤز آنا ديليني بوتون اينجه ليكلري ايله بيلير و حتي تئوريك باخيميندان گراماتيك قورولو شونو بيلمسه بئله پراكتيكي اولاراق ديلين قايدا ـ قانونلاريني اؤز يئرينده ايشله­ده بيلير. بونا عمومي دپلچي ليكده «ديل باجاريغي»( توانش زبانيدئييلير.

 دئمك آنا ديلي عنعنوي اولاراق اؤيره­نيلن و اكتسابي بير فونئمدير، باشقا ديل­لر ايسه علمي و گراماتيك قورولوشو آناليز ائديله رك اؤيره­نيلن بير فونئمدير. باشقا سؤزله، هر كس اؤز آناديليني طبيعي و ساده شكيلده ديلين گراماتيك قورولو شونا دقت يئتيرمه دن ياريم غريزي شكيلده اؤيره نير و باشقا ديل لري ايسه آنا ديلي ايله توتوشدوراراق، ساده سويه­ده اولسادا گراماتيك قورولوشونا دقت يئتيرمك­له اؤيره نه بيلير.

بونو بديعي شكيلده بئله افاده ائده بيل هريك: هر كس اؤز آنا ديليني آناسي­نين دؤشوندن سود امديگي كيمي اودور و منيمسه يير. باشقا ديل لري ايسه معين اؤلچو و چرچيوه لرله قيدالانير. محض بوسببدن آنا ديلينده ابراز ائديلن اوبرازللر، جمله­لر، افاده لر اولدوقجا طبيعي، بديعي، دويغولو و ديلين طبيعي آخاريندا نظره گلير و باشقا ديلده عمله گلن افاده لرده بير نوع صنعي ليك ، ساختاكارليق و قورولوق گؤرونور.

بونونلا آيدين اولوركي، ديل جمعيت­له سيخ علاقه­ده دير و نه قدركي. جمعيت وار، خلق وار ديل ده قالير و ياشايير. هم ده عيني حالدا جمعيتين انكشاف و ايره لي له ييش تاريخي ايله علاقه­ده دير. يعني ديل جمعيتله بيرگه يارانير و بيرگه ياشايير. جمعيت آرادان گئتديكده ديل ده اؤلور. مثلاً آلبانلار، اورارتو، سومئرلر، فينيقي لرين جمعيتي و ديلي اؤلو جمعيت و اؤلو ديل سيراسينا داخيل اولموشدور. اونلارين آدي آنجاق تاريخده و افسانه وي حكايه لرده چكيلير. بوگون نه آلبان جمعيتي دورور و نه  آلبان ديلينده دانيشيلير. دونيادا بير چوخ اؤلو و يا ياريم اؤلو (تات ديلي) ديل­لر وار.

باياق دئديگيميز كيمي ديل ده جمعيتين انكشافي ايله ياناشي هميشه ­ده ييشيله رك تكميلله شير. بو ده ييشمه لر بعضاً او درجه ده اولوركي، نتيجه ده لهجه­لر و حتي يئني ديل­لر عمله گلير.

 



آلله تعالا نين آدي ايله

آلله تعالا نين آدي ايله باشلرام